Hội Gióng diễn ra ở đền Phù Đổng và đền Sóc gắn với truyền thuyết về một cậu bé đã được mẹ sinh ra một cách kỳ lạ ở ngôi làng Phù Đổng. Vô cùng khôi ngô, tuấn tú nhưng lên 3 mà vẫn chưa biết nói, biết cười mà suốt ngày cậu chỉ nằm trong cái thúng treo trên gióng tre, vì thế mà được đặt tên là Gióng. Vậy mà khi nghe được lời kêu gọi của nhà Vua để tìm người tài giỏi đánh giặc ngoại xâm, Gióng bỗng chốc lớn nhanh như thổi, rồi xung phong ra trận cứu nước, giúp dân. Sau khi dọn dẹp, đánh tan quân giặc, ngài về núi Sóc rồi cưỡi ngựa bay lên trời.
Từ đó, ngài Gióng đã được thiêng hóa thành một vị Thánh bất tử bảo hộ về mùa màng, hòa bình cho đất nước, thịnh vượng cho muôn dân. Để tưởng nhớ các công ơn của ngài, người dân đã lập đền, thờ phụng và mở lể hội hằng năm với tên gọi là Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc. Đó được coi là một trong những lễ hội lớn nhất vùng châu thổ Bắc Bộ, tổ chức theo một nghi thức đã được quy định chặt chẽ và chuẩn bị hết sức công phu, với sự tham gia đông đảo của người dân làng quanh khu vực hai đền.
Cách tổ chức Hội Gióng ở đền Phù Đổng
Chọn lựa những người đóng các vai quan trọng
Hội Gióng ở đền Phù Đổng, xã Phù Đổng thuộc huyện Gia Lâm – nơi sinh thành của Thánh Gióng diễn ra từ ngày 7 đến ngày 9 tháng 4 Âm lịch, và Hội Gióng ở đền Sóc ở xã Phù Linh, thuộc huyện Sóc Sơn (nay thuộc Hà Nội) – nơi Thánh hóa diễn ra bắt đầu từ ngày 6 đến ngày 8 tháng giêng.
Để tổ chức Hội Gióng ở đền Phù Đổng, những gia đình có vinh dự được chọn người đóng những vai quan trọng như các vai Ông Hiệu (Hiệu cờ, Hiệu trống, Hiệu chiêng, Hiệu Trung quân, Hiệu Tiểu cổ), vai cô Tướng hay các phường Áo đen, phường Áo đỏ …, tùy theo vai vế, khả năng kinh tế mà chuẩn bị những điều kiện vật chất và người được chọn vai sinh hoạt kiêng cữ từ hàng tháng trước ngày Lễ hội. Vào chính hội, trước tiên dân làng tổ chức các nghi thức tế Thánh, sau đó là lễ rước nước lau rửa tự khí từ giếng đền Mẫu (đền Hạ) với ý nguyện được mưa thuận, gió hòa, lễ rước cờ “lệnh” từ đền Mẫu lên đền Thượng, tiếp đến là lễ khám đường, lễ duyệt tướng …
Mô tả lại trận đánh giặc với âm vang náo nhiệt
Ngày chính hội mùng 9 tháng 4, Hội Gióng diễn ra trang trọng; linh thiêng và náo nhiệt nhất là hai trận đánh. Trận thứ nhất: đánh cờ ở Đống Đàm (khu đất ven hồ sen đầu làng Đổng Viên; cách đền Thượng chừng 2 km) và trận thứ hai: đánh cờ ở Soi Bia. Chiến trường là 03 chiếc chiếu, mỗi chiếu có 01 chiếc bát to tượng trưng cho núi đồi. Úp trên 01 tờ giấy trắng tượng trưng cho mây trời.
Vây quanh là đại quân của Gióng. Và phía bên kia là đại quân của 28 nữ tướng giặc (biểu tượng cho yếu tố âm). Sau nghi lễ tế Thánh, ông Hiệu cờ lần lượt tiến vào từng chiếc chiếu. Nhảy qua các quả đồi (bát úp) và thực hiện các động tác “đánh cờ”. Tiếng hò reo lúc lúc lại dội lên trong tiếng chiêng, tiếng trống. Thể hiện sự quyết liệt của trận đánh. Điệu múa cờ của ông Hiệu phải thật chính xác; khéo léo để tránh điều tối kỵ là lá cờ bị cuốn vào cán. Bởi theo niềm tin của cư dân nơi đây thì đó là điềm rủi.
>>> Xem thêm về chuyên mục văn hóa Việt Nam
Kết thúc vai diễn cũng màn ăn mừng chiến thắng ấn tượng
Kết thúc mỗi màn múa cờ là kết thúc một trận đánh, ông Hiệu cờ vừa bước ra khỏi chiếu là chiếc chiếu được tung lên, dân chúng ào vào cướp lấy những mảnh chiếu mà họ tin tưởng là sẽ đem đến cho gia đình họ điều may mắn trong suốt cả năm, cuối cùng là lễ rước cờ báo tin thắng trận với trời đất và lễ khao quân trong rộn rã tiếng cười, lời ca, điệu múa của phường Ải Lao, chiếu chèo và các trò chơi dân gian. Tướng, quân bên giặc cũng được tha bổng và cho tham dự lễ mừng chiến thắng. Cách hành xử này thể hiện truyền thống hiếu nghĩa đối với tổ tiên; những vị anh hùng dân tộc và tinh thần khoan dung, nhân đạo của dân tộc Việt Nam.
Hội Gióng ở đền Sóc diễn ra trong 03 ngày từ mùng 6 đến mùng 8 tháng giêng hằng năm. Việc chuẩn bị vật tế lễ cũng hết sức công phu. Nhất là việc đan voi (theo truyền thuyết thì đoàn quân tham gia đánh giặc cùng Thánh Gióng có cả đàn voi chở lương thực đi theo) và làm giò hoa tre (tượng trưng cho gậy tre của Thánh Gióng sau khi đánh giặc). Nên phải tiến hành từ nhiều tuần lễ trước Lễ hội.
Biểu tượng của lễ hội Giống Phù Đổng
Chiếc xe long mã
Biểu tượng linh thiêng nhất của lễ hội Gióng là xe long mã. Tượng trưng cho Thánh Gióng lên đường ra trận. Xe long mã là một con ngựa trắng, kích cỡ to lớn. Có đủ yên cương, bành, giáp, nhạc, đặt trên khung xe có 4 bánh gỗ, có hai dây kéo dài khoảng 20 mét/dây.
Đi cùng xe là cờ, tán, tàn lộng lẫy. Khoảnh đất phẳng tương đối rộng mang tên Đống Đàm (vừa đánh vừa đàm phán, chưa quyết liệt) nằm ở đầu phía đông – bắc làng Đổng Viên và Soi Bia (trận đánh làm bia để đời, giặc soi vào đấy phải kinh hồn bạt vía) nằm phía ngoài bãi, giữa giá ngự và đền Mẫu, thuộc khoảnh đất làng Phù Đổng 2, được chọn là nơi diễn xướng tượng trưng cho đại chiến trường của hai cuộc giao tranh giữa đội quân Thánh Gióng với giặc Ân.
Trước khi lễ hội diễn ra, ban khánh tiết đã chuẩn bị sẵn 6 chiếc chiếu trắng khổ to (loại chiếu thường). Mỗi chiếc được xén ở một góc, 6 chiếc bát to và 6 tờ giấy trắng. Vào chính hội, 3 chiếc chiếu được trải giữa khoảnh đất Đống Đàm ven hồ sen. Và 3 chiếc trải giữa khoảnh đất bãi Soi Bia (nằm giữa giá ngự và đền Mẫu). Giữa mỗi chiếc chiếu úp một chiếc bát lên tờ giấy trắng.
Biểu tượng cho nơi diễn ra trận đánh lẫy lừng trong truyền thuyết
Theo cách lý giải của người dân trong vùng, chiếc chiếu tượng trưng cho vùng đất đồng bằng. Nơi diễn ra cuộc đại chiến, bát úp tượng trưng cho đồi núi và tờ giấy trắng tượng trưng cho mây trời, khi ông hiệu Cờ đánh cờ, nhảy qua nhảy lại 3 lần trên từng chiếc chiếu, chân nhảy qua bát úp, rồi tung chân đá bát văng ra khỏi chiếu (càng xa càng tốt!) tượng trưng cho hình tượng Thánh Gióng khổng lồ đang tung hoành giữa trận tiền, xông pha diệt giặc ngoại xâm cứu nước bằng sức mạnh bạt núi san đồi…
Từ xa xưa, việc rước đã được phân công cụ thể cho từng thôn chuyên trách và đi theo thứ tự: Trước hết là thôn Vệ Linh rước giò hoa tre, tiếp theo là các thôn Dược Thượng rước voi, Đan Tảo rước trầu cau, Đức Hậu rước ngà voi, Yên Sào rước cỏ voi (thân cây chuối), Yên Tàng rước tướng và mấy năm gần đây có thêm thôn Xuân Dục rước “Cầu Húc” (quả cầu tượng trưng cho mặt trời theo tín ngưỡng thờ thần mặt trời có từ xa xưa của cư dân nơi đây).
Nghi thức linh thiêng diễn ra giữa lễ hội
Sau phần nghi thức tắm tượng Thánh Gióng và cung tiến lễ vật trang trọng, linh thiêng. Là hai hoạt động gây náo động nhất của Lễ hội Gióng ở đền Sóc. Đó là tục “cướp hoa tre” cầu may và tục chém “tướng” (giặc); được diễn xướng một cách tượng trưng bằng hiệu lệnh múa cờ.
Là một hội trận được trình diễn bằng một hệ thống biểu tượng độc đáo. Mang đậm bản sắc văn hóa Việt, được cộng đồng bảo tồn nguyên giá trị cho tới ngày nay. Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào tháng 11 năm 2010.
